OKEAN PLİTƏSİ

Sakit okean plitəsi — Sakit okeanın altında yerləşən tektonik plitədir. Sahəsi 105 milyon kvadrat kilometr olmaqla bu ən böyük tektonik plitə hesab olunur. Şimal-şərq tərəfdə bu plitə Kəşfiyyatçı plitəsi, Xuan de Fuka plitəsi və Qorda plitəsi ilə sərhədlərə sahibdir və bu sərhədlər müvafiq olaraq Kəşfiyyatçı, Xuan de Fuka və Qorda dağ silsilələrini əmələ gətirir. Şərq hissədə mərkəzdə isə San Andreas qırığı üzrə Şimali Amerika plitəsi ilə və eləcə də Kokos plitəsi ilə sərhədlərə sahibdir. Cənub-şərq hissədə isə Naska plitəsi ilə divergent sərhədlər Şərqi-Sakit qalxmasını əmələ gətirir. Cənub hissə Antarktika plitəsi ilə sərhədlərə malikdir və bu sərhəddə Sakit-Atlantik dağ silsiləsi əmələ gəlir. Qərb hissədə plitə Oxotsk plitəsi ilə (burada Kuril-Kamçatka çökəkliyi və Yapon çökəkliyi əmələ gəlir), Filippin dənizi plitəsi ilə subduksiya nəticəsində konvergent, Karolina plitəsi ilə transform və Şimali-Bismark plitəsi ilə kəsişmə sərhədlərinə sahibdir. Cənub-qərbdə Sakit okean plitəsi Hind-Avstraliya plitəsi ilə mürəkkəb də olsa, ümumilikdə konvergent sərhədlərə sahibdir. Yeni Zelandiyanın şimalında subduksiya etməsi nəticəsində Tonqa çökəkliyi və Kermadek çökəkliyi əmələ gəlir. Alp qırığı bu plitələr arasında transform sərhəddi müəyyən edir və uzaq cənuba doğru Hind-Avstraliya plitəsi Sakit okean plitəsinin altına subduksiya etməklə Puysequr çökəkliyini əmələ gətirir.

Okean (yun. Ωκεανός, qədim yunanlarda tanrının adı, köhn. azərb. aqyanus), köhnə mənbələrdə Mühit — Dünyanın bir hissəsini təşkil edən, materiklər arasında yerləşən, suyun sirkulyasiya sisteminə və digər spesifik xüsusiyyətlərə malik olan böyük su obyekti. Tərkibinə okean və dənizlərin daxil olduğu Dünya Okeanının səthinin sahəsi Yer səthinin 71 %-ə yaxın hissəsini (361,900,000 km2) təşkil edir. Okeanları okeanologiya elmi öyrənir. Okeanların dibinin relyefi mürəkkəb və müxtəlifdir. Okeanın dərinliyini əvvəllər lotla ölçürdülər. Sonralar isə exolotla ölçməyə başladılar. Ən müasir cihaz isə exoqrafdır.

Filippin plitəsi — litosfer plitələri arasında dünyada sahəsinə görə on üçüncüdür. Plitənin böyük hissəsi Filippin dənizi dibində yerləşir. Luson adasının şimalını əhatə edir. Avrasiya plitəsi ilə Filippin plitəsinin toqquşduğu ərazilərdə hər zaman zəlzələlər və vulkan püskürmələri müşahidə edilir. Burada 50-dən çox fəaliyyətdə olan və sönmüş vulkan var.

Futuna plitəsi — mikroplitə olaraq 0,00079 steradian sahəyə malik plitə. Adətən Sakit Okean plitəsinin tərkib hissəsi olaraq göstərilir. Sakit okeanın cənubunda Futuna adası yaxınlığında yerləşir. Şimaldan Sakit Okean plitəsi, cənubdan Avstraliya plitəsi və şərqdən Niuafoou plitəsi ilə əhatələnmişdir.

Kermadek plitəsi — uzunsov tektonik plitə. Sahəsi 0,01245 steradion təşkil edir. Hind-Avstraliya plitəsinin tərkib hissəsi hesab edilir. Şimaldan Kermadek novu, cənubdan isə Sakit okean ilə əhatələnir. Plitə Yeni Zelandiya və Kermadek adalarının təməli hesab edilir. Litosfer plitələrinin divergent sahəsi yaxınlığında yerləşir. Avstraliya, Sakit okean və Tonqa plitələri ilə sərhəddə malikdir.

Kokos plitəsi — Sakit okeanın altında və Mərkəzi Amerikanın qərb sahilində yerləşdir. Plitənin adı üzərində yerləşən Kokos adasının adından götürülüb. Kokos plitəsi Şərqi-Sakit qalxması və Kokos dağ silsilələri boyunca dəniz dabanının genişlənməsi nəticəsində yaranıb. Bu geoloji kompleks ərazini geoloqlar Kokos-Naska genişlənmə sistemi də adlandırırlar. Şimal sərhədləri Mərkəzi Amerika çökəklikliyi ilə, şərq hissəsi Panama qırılma zonası ilədir. Cənub sərhəddində Qalapaqos qalxması, qərb sərhəddində isə Şərqi-Sakit qalxması yerləşir. Kokos və Naska plitələri 23 milyon il əvvəl ayrılmış Farallon plitəsinin qalıqlarıdır. Qalapaqos adaları altında olan ocaq Qalapaqos adaları boyunca uzanır. Kokos plitəsinin şimalındakı Rivera plitəsinin Kokos plitəsindən 5-10 milyon il əvvəl ayrıldığı güman edilir. Plitələr arasındakı sərhəd konkret olaraq qırılma əmələ gətirməsə də, bu plitələr iki ayrı plitə hesab olunur.

Manus plitəsi — litosfer plitəsi 0.0002 steradion sahəyə malikdir. Bu mikro plitə litosfer plitələri arasında ən yaxşı arşdırılanıdır. Bir çoxları onu Sakit okean plitəsinin tərkib hissəsi hesab edir. Bismark dənizinin bir hissəsinin təməlidir. Cənub-şərqində Manus adası yerləşir. Adı eyni adanın adından götürülmüşdür. Manus plitəsi Şimali Bismark plitəsi və Cənubi Bismark plitəsi ilə sərhəddə malikdir.

Maoke plitəsi — tektonik mikro plitə olaraq 0,00284 steradion sahəyə malikdir. Adətən Avstraliya plitəsinin tərkib hissəsi kimi göstərilir. Yeni Qvineyanın şərqində yerləşir. Cənubda Avstraliya plitəsi, qərbdə Quşbaşı plitəsi və Vudlark plitəsi ilə sərhəddə malikdir.

Marin plitəsi — elə də böyük olmayan litosfer plitəsi olub Marian novunun qərbində yerləşir. Litosfer plitəsi üzərində Marian adaları yerləşir. 0,01037 steradion sahəyə malikdir. Bəzən Filippin plitəsinin tərkib hissəsi kimi götürülür. Filippin plitəsi və Sakit okean plitəsi ilə sərhəddə malikdir. Cənub hissədə Marian, şimal-şərqdə isə İcu-Oqasavar novları yerləşir.

Naska plitəsi — Perunun cənubundakı regionun adıyla adlandırılıb və Sakit okeanın şərqində Cənubi Amerika sahilində yerləşir. Peru-Çili çökəkliyi boyunca baş verən subduksiya nəticəsində (Cənubi Amerika plitəsinin altına) And dağ əmələ gəlmə proseslərinin əsas səbəbidir. Naska plitəsi qərbdə Sakit okean plitəsi ilə, cənubda isə Antarktika plitəsi ilə (Şərqi-Asiya qalxması və Çili qalxması boyunca) həmsərhəddir. Naska plitəsinin bir neçə isti nöqtələr üzərində hərəkəti bir neçə vulkanik adanın əmələ gəlməsinə səbəb olub. Naska həm süxurların yaşı, həm də müstəqil plitə olmaq baxımından nisbətən cavan plitə hesab olunur. Şərq hissədə Cənubi Amerika plitəsinin altına subduksiya edir və bu ərazidə konvergent sərhədlərə sahibdir, Peru-Çili çökəkliyini əmələ gətirir. Cənubda Antarktik plitə ilə (Çili qalxması) divergent sərhədlərə sahibdir. Şimalda isə sərhədlər Kokos adasıyladır (Qalapaqos qalxması). Naska plitəsinin Çilinin cənubunda subduksiya etməsi tarixin ən böyük zəlzələlərindən bəzilərini əmələ gətirib. (məsələn, Valdivia zəlzələsi (1960) - 9.5 bal) Khan Academy Explanation of evidence 750 million years of global tectonic activity.

Niuafoou plitəsi — tektonik mikroplitə olaraq 0,00079 steradian sahəyə malikdir. Adətən Hind-Avstraliya plitəsinin tərkib hissəsi kimi göstərilir. Tonqa adasından qərbdə yerləşir. Şimaldan Sakit okean plitəsi, qərbdən Futuna plitəsi, şərqdən isə Tonqo plitəsi ilə sərhədlənir.

Okinava plitəsi — uzun, ensiz litosfer plitəsi olub, 0,00802 steradion sahəyə malikdir. Adətən Avrasiya plitəsinin tərkib hissəsi kimi göstərilir. Plitə Tayvan adasının şimalından başlayaraq Kyuşu adasının cənubuna qədər uzanır. Okinava plitəsi şərqdən Filippin plitəsi ilə əhatələnir və aralarında Kyuşu novu yerləşir. Qərbdən Yanszı plitəsi ilə divergent sərhəddə malikdir. Bu iki plitə arasında Okinava novu yerləşir. Şimaldan isə Amur plitəsi ilə sərhədlənir.

Oxot plitəsi — materik məşəlli litosfer plitə. Avrasiya materikinin şimal-şərqi, Yaponiya adalarının bir hissəsi və Oxot dənizinin ərazisini əhatə edir. Şərqdə Kuril novu və Sakit Okean plitəsi, cənubdan isə Filippin plitəsi ilə əhatələnmişdir. Seysmik baxımından aktiv bölgə hesab edilir. Tetsuzo Seno, Taro Sakurai, and Seth Stein. 1996. Can the Okhotsk plate be discriminated from the North American plate? J. Geophys.

Panama plitəsi — mikro litosfer plitəsi olaraq 0,00674 steradion sahəyə malikdir. Rəsmi olaraq Karib plitəsinin tərkib hissəsi hesab edilir. Panama və Kosta-Rika ərazilərində yerləşir. Naska, Şimali And və Kokos plitələri arasında yerləşir.

Qorda plitəsi — okean məşəlli tektonik plitə, Sakit okeanın altında, Kaliforniyanın şimalında yerləşir. Farallon plitəsinin tərkib hissəsidir. Şərq sərhəddi konvergent sərhəddə malikdir və burada Şimali Amerika plitəsi ilə sərhədlənir. Sakit okean plitəsi ilə qərbdən divergent sərhəddə malikdir. Burada Qorda silsiləsi yerləşir. Şimaldan Xuan de Fuka plitəsi ilə sərhədlənir. Hər iki plitə birlikdə Farallon plitəsinin tərkibini təşkil edir.

Skotiya plitəsi — okeanik plitə olaraq şimaldan Cənubi Amerika plitəsi, şərqdən Sandviç mikroplitəsi, cənubdan və qərbdən Antarktika plitəsi ilə əhatələnir. Sahəsi — 0,0419 steradian. Bəzən Sandviç mikroplitəsi ilə birlikdə götürülür. Antarktika plitəsi ilə qərb sərhəd zəif öyrənilmişdir. Karib plitəsinin təsiri ilə şimal və cənub istiqamətdən təzyiqə məruz qalır. Bəzi mənbələrdə Dreyk plitəsi olaraq adlandırılır.

Somali plitəsi — tektonik plitə. Sahəsi — 0,01585 steradian. adədən Afrika plitəsinin tərkib hissəsi olaraq göstərilir. Somali plitəsi afrika plitəsinin şərqində, Böyük Rift Dərəsi boyunca yerləşir. Böyük Rift Dərəsi qarşı tərəfində yerləşən sahəsi isə bəzən Nubiya plitəsi adlandırılır. Bu iki plitə hər zaman Afrioka plitəsinin bir parçası hesab edilir. Somali plitəsi qərbdə Böyük Rift dərəsi, araf novu, şimalda Ədən silsiləsi, şərqdə Mərkəzi Hind silsiləsi, cənubda isə Qərbi-Hind silsiləsi ilə əhatələnir. İl ərzində şərqə 45 mm hərəkət edir. Sərhəd olduğu plitələr: Afrika, Antarktika, Hind-Avstraliya, Ərəbistan.

Timor plitəsi — mikroplitə olaraq Cənub-şərqi Asiya ərazisində yerləşir. Timor adasının təməlini təşkil edir. Sahəsi 0,0087 steradiondur. Adətən Avrasiya plitəsinin tərkib hissəsini təşkil edir. Hind-Avstraliya plitəsi ilə cənubdan, qərb və şimaldan isə Banda dəniz plitəsi ilə sərhədlənir. Bird, P. "An updated digital model of plate boundaries". Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 4 (3). 2003: 1027. doi:10.1029/2001GC000252.

Tisza plitəsi — müasir Avropada tektonik plitə və ya mikroplitədir. Ortadunay düzənliyinin iki əsas qabıq blokları olan Pelso və Tisza plitələri Kaynozoy dövrü ərzində dəyişən ölçülərin səbəb olduğu mürəkkəb proseslərə məruz qalmışdır. Aralıq tektonik blokunun şimala doğru hərəkəti həm Pelso, həm də Tisza bloklarının şərqə doğru yerdəyişməsi və fırlanmasına səbəb olmuşdur. Zaqrab-Hernab xətti Afrika mənşəli Pelso ilə Avrasiya mənşəli Tisza plitəsi arasında yerləşən qədim bir plitədir.

Tonqo plitəsi — tekoktonik plitə olaraq 0,00625 steradian sahəyə malikdir. Avstraliya plitəsinin tərkib hissəsinə daxildir. Sakit okeanın qərbində yerləşir və Tonqo adalarının təməlini təşkil edir. Sakit Okean plitəsi ilə şərqdən sərhədlənir. Burada Tonqo çökəkliyini əmələ gəlir. Qərbdə Niufoou plitəsi və Avstraliya plitəsi, cənubda isə Kermadek plitəsi ilə sərhədlənir.

Vudlark plitəsi — mikroplitə olaraq 0,01116 steradian sahəyə malikdir. Adətən Hind-Avstraliya plitəsinin tərkib hissəsi kimi göstərilir. Sakit okeanın qərbində yerləşir və Yeni Qvineya, Solomon dənizi və Trobriand adasının təməlini təşkil edir. Vudlark plitəsi Karolin, Şimali Bismark, Cənubi Bismark, Solomon dənizi, Sakit okean, Avstraliya, Maoke və Quşbaşı plitələri ilə sərhəddə malikdir. Vudlark plitəsi öz adını Vudlark adasının adından götürülmüşdür.

Yanszı plitəsi — qədim platforma olaraq, Çinin cənub-şərq hissəsini əhatə edir. Sahəsi 0,05425 steradian təşkil edir. Adətən Avrasiya plitəsinin tərkib hissəsi olaraq görtərilir. Əsasən çömə suxurlardan ibarətdir.

Yenihebrid plitəsi — litosfer plitəsi olaraq, 0,01585 steradion sahəyə malikdir. Sakit okean plitəsinin tərkib hissəsidir. Sakit okeanda Vanuatu adası yaxınlığında yerləşir. Cənub-qərbində Hind-Avstraliya plitəsi ilə sərhəddə yerləşir. Sərhəd olan litosfer plitələri: Hind-Avstraliya, Sakit okean, Balmoral və Konvey. (ing.) Peter Bird,An updated digital model of plate boundaries, Geochemistry Geophysics Geosystems, 2003 (ing.) Calmant, S., B. Pelletier, P. Lebellegard, M. Bevis, F. W. Taylor, and D. A. Phillips (2003), New insights on the tectonics along the New Hebrides subduction zone based on GPS results, J. Geophys. Res., 108 (B6), 2319, doi: 10.1029/2001JB000644.

Zond plitəsi — Litosfer plitəsi Asiyanın cənub şərqində yerləşir. Adətən Avrasiya plitəsinin tərkib hissəsi kimi göstərilir. 0,21967 steradian sahəyə malikdir. Zond plitəsi Cənubi Çin dənizi, Andaman dənizi, Vyetnamın cənubu və Tayland, Malaziya, İndoneziyaya məxsus Kalimantan, Sumatra, Yava, Sulavesi (bir hissəsi) adalarının təməlini təşkil edir. Filippinin bir hissəsini əhatə edir. Filippin, Quşbaşı, Molukk dənizi, Banda dənizi, Timor, Hind-Avstraliya, Birman, Avrasiya və Yanszı plitələri ilə sərhədlənir.